Nhận biết điểm bất thường của cơ thể khi đi vệ sinh
Những gì bạn ăn vào, cách cơ thể hấp thu, thậm chí cả sự cân bằng của vi sinh vật đường ruột đều để lại “dấu vết” có thể quan sát được khi đi vệ sinh: từ phân và nước tiểu.
Mỗi lần đi vệ sinh cũng là một cuộc kiểm tra sức khỏe cho chính mình, bởi nước tiểu và phân chính là “bản đồ” phản ánh tình trạng dinh dưỡng và hoạt động của cơ thể. Nó cho biết:
Mức độ hấp thu vi chất: ví dụ khoáng chất, vitamin, hay các sản phẩm chuyển hóa phụ.
Chức năng của hệ tiêu hóa: từ khâu hấp thu, vận chuyển cho đến bài tiết.
Ảnh hưởng của hệ vi sinh đường ruột (microbiome) đến sức khỏe tổng thể.
Các dấu hiệu cảnh báo: thiếu hụt vi chất, rối loạn chuyển hóa, hay tổn thương tiềm ẩn trong cơ quan tiêu hóa.
Dĩ nhiên, chỉ nhìn bằng mắt thường, thông qua: màu sắc, độ trong, kết cấu, mùi …không thể chẩn đoán chính xác bệnh lý. Nhưng nếu bạn quan sát và hiểu ý nghĩa của những thay đổi này, đó có thể là “chuông báo sớm” giúp phát hiện bất thường kịp thời. Như cách các bác sĩ thường nói: Mọi biến đổi dù nhỏ cũng là thay cho lời muốn nói của cơ thể.
NƯỚC TIỂU
1) Màu sắc và độ trong
Màu nước tiểu phản ánh lượng nước trong cơ thể
Cơ chế (dễ hiểu): Nước tiểu chứa các chất thải tan trong nước. Khi bạn uống đủ nước, cơ thể thải những chất đó trong nhiều nước → nước tiểu loãng, màu vàng nhạt. Khi bạn uống ít hoặc mất nước (đổ mồ hôi, tiêu chảy), cơ thể giữ nước lại → thận cô đặc nước tiểu để tiết kiệm nước, vì thế màu vàng đậm hơn (cùng lượng chất thải trong ít nước hơn).
Các nghiên cứu đã chứng minh là màu vàng càng đậm tương quan với độ cô đặc/độ thẩm thấu (osmolality) của nước tiểu, nên màu nước tiểu là dấu hiệu đơn giản để ước lượng tình trạng đủ/mất nước.
Ví dụ : Sau buổi chạy nắng 1 tiếng mà bạn chỉ uống rất ít, tối về thấy nước tiểu vàng đậm → đó là biểu hiện thận đang cô đặc nước tiểu để bù thiếu nước.
Nước tiểu nâu đậm có thể liên quan đến gan/đường mật
Cơ chế : Một số chất do gan xử lý (như bilirubin) khi tăng lên trong máu do tắc mật hoặc suy gan sẽ được lọc và xuất hiện trong nước tiểu → làm nước tiểu sẫm, nâu hoặc màu trà. Sự hiện diện của các chất này trong nước tiểu thường là dấu hiệu bất thường (không phải do mất nước) và cần khám chuyên khoa gan-mật.
Hướng dẫn y khoa và review lâm sàng ghi nhận “bilirubinuria” (bilirubin trong nước tiểu) là một dấu sớm báo động bệnh lý đường mật hoặc tổn thương gan, đôi khi xuất hiện trước khi dấu hiệu vàng da rõ rệt.
Nước tiểu hồng/đỏ không phải luôn là máu
Cơ chế : Một số thực phẩm chứa sắc tố (như củ dền) có thể không bị chuyển hoá hết và thải ra làm nước tiểu đỏ, gọi là beeturia. Nhưng nước tiểu đỏ cũng có thể là do máu (xuất huyết đường tiểu). Hai nguyên nhân này nhìn bằng mắt rất giống nhau, nên để chắc chắn thì cần xét nghiệm que thử/dò máu.
Nếu bạn uống nước ép/ăn củ dền thì vài giờ sau thấy nước tiểu hồng thì là bình thường. Nếu không ăn củ dền hay thực phẩm chứa sắc tố tương tự mà tiểu ra máu, kèm đau hoặc sốt, cần đi khám.
Nước tiểu xanh/lam/tím có thể do thuốc hoặc nhiễm trùng?
Cơ chế: Một số thuốc y tế hoặc vi khuẩn tiết ra sắc tố có thể làm nước tiểu xanh/lam/tím. Ví dụ: thuốc như amitriptyline, cimetidine, propofol; vi khuẩn Pseudomonas ở nhiễm trùng đường tiết niệu cũng được báo cáo gây màu xanh. Nếu màu này xuất hiện sau dùng thuốc hoặc thủ thuật y tế, thường không quá lo. Nhưng nếu tự nhiên và kéo dài mà không rõ nguyên nhân thì cần đi khám.
Nước tiểu đục/có vẩn
Cơ chế : Nước tiểu bình thường sẽ trong.Nếu đục thì có thể do vi khuẩn, bạch cầu (nhiễm trùng tiểu), nhiều tinh thể muối, hoặc nhiều protein. Đây là tín hiệu mà bạn cần làm xét nghiệm nước tiểu (urinalysis) để kiểm tra.
2) Số lần đi tiểu và mùi
Ít tiểu + nước tiểu đậm là dấu hiệu mất nước. Do cơ thể đang cố gắng giữ nước nên giảm lượng nước tiểu -> cô đặc nước tiểu.
Tiểu nhiều, nhạt như nước lã: Nếu uống rất nhiều nước thì bình thường. Nhưng nếu không uống quá nhiều mà vẫn tiểu nhiều, nhạt (trên 3 lít/24 giờ) thì có thể liên quan đến vấn đề đường huyết như tiểu đường hoặc rối loạn hormon chống bài niệu.
Mùi lạ:
Mùi amoniac hắc: nước tiểu đậm, cô đặc, hoặc nhiễm trùng tiểu.
Mùi nặng hoặc khó chịu khác: đôi khi do thực phẩm (măng tây, cà phê, tỏi) hoặc thuốc.
Mùi ngọt, mùi trái cây: Khi cơ thể thiếu insulin hoặc không dùng đường được (ví dụ nhịn ăn dài, ăn rất ít carb, hoặc đái tháo đường nặng), cơ thể đốt mỡ để lấy năng lượng và tạo ra ketone. Một số ketone (acetone) có thể làm hơi thở và nước tiểu có mùi ngọt như trái cây hoặc mùi xăng nhẹ. Trường hợp này kèm theo biểu hiện thường xuyên mệt, khát thì cần làm kiểm tra ngay.
PHÂN
1) Màu sắc
Nâu nhạt / nâu đậm (bình thường):
Màu nâu là “màu chuẩn” của phân, do gan tiết ra mật để giúp tiêu hóa mỡ. Khi mật đi xuống ruột, nó sẽ mang theo sắc tố mật (bilirubin, urobilinogen). Đây là sản phẩm cuối cùng khi cơ thể “dọn dẹp” hồng cầu già. Các vi khuẩn đường ruột sẽ biến đổi bilirubin thành sterkobilin, chất này có màu nâu đặc trưng. Và chính nó tạo ra màu nâu của phân.
Xanh:
Khi thức ăn đi quá nhanh (ví dụ bị tiêu chảy, nhu động ruột co bóp mạnh), mật chưa kịp chuyển hóa thành màu nâu thì phân sẽ có màu xanh.
Ngoài ra, ăn nhiều rau xanh (chứa chlorophyll - diệp lục), uống thuốc hoặc thực phẩm có phẩm màu xanh cũng là nguyên nhân dẫn đến hiện tượng này và nó hoàn toàn bình thường.
Vàng sáng, nhiều dầu mỡ:
Đây thường là dấu hiệu kém hấp thu chất béo.
Bình thường, khi ăn dầu mỡ, cơ thể cần enzyme lipase (do tụy tiết ra) để chia chất béo thành những mảnh li ti, rồi nhờ mật mới hấp thu được vào máu.
=> Nếu tụy bị bệnh (ví dụ viêm tụy mạn, ung thư tụy) hoặc ruột bị tổn thương (bệnh celiac, Crohn), cơ thể không đủ enzyme hoặc niêm mạc ruột không hấp thu được. Hậu quả là chất béo bị bỏ sót, đi thẳng ra phân thay vì được hấp thu.
Khi đó, phân sẽ:
Màu vàng sáng hoặc nhạt hơn bình thường
Nhờn, dính, bóng dầu, xả nước khó trôi
Có thể nổi lềnh bềnh trên mặt nước (vì mỡ nhẹ hơn nước)
Hiện tượng này trong y học gọi là steatorrhea – “phân mỡ”.
Đen hoặc đỏ sẫm:
Khi có chảy máu ở dạ dày hoặc ruột non (ví dụ loét dạ dày, viêm ruột), máu đi theo thức ăn xuống ruột. Trên đường đi, máu bị dịch tiêu hóa và vi khuẩn oxy hóa, chuyển thành màu đen đặc quánh, mùi rất nặng. Loại phân này gọi là melena (phân đen do máu tiêu hóa).
Nếu máu xuất phát từ ruột già hoặc hậu môn (ví dụ trĩ, polyp, ung thư đại tràng), máu không bị tiêu hóa nhiều thì phân sẽ có màu đỏ sẫm hoặc đỏ tươi.
Tuy nhiên, không phải cứ phân đen là bệnh. Một số thực phẩm hoặc thuốc cũng làm phân chuyển màu, ví dụ: Viên bổ sung sắt; Thuốc bismuth (như Pepto-Bismol); Than hoạt tính; Ăn nhiều tiết canh.
👉 Phân đen có thể do máu, nhưng cũng có thể chỉ do thuốc/thực phẩm. Nếu phân đen, mùi rất hôi và kéo dài kèm mệt, chóng mặt, đau bụng… thì nên đi khám ngay.
2) Kết cấu và hình dạng
-Phân “đẹp”: mềm, hơi nhẵn, dạng xúc xích.
-Phân rời rạc, lỏng: tiêu chảy.
-Phân viên nhỏ, cứng: táo bón.
-Phân nổi, dính dầu: cơ thể không tiêu hóa hết chất béo.
3) Mùi và tần suất
Mùi
Phân bình thường có mùi đặc trưng, nhưng không quá nặng.
Nếu mùi cực kỳ hôi, khó chịu và kéo dài thì có thể do ruột kém hấp thu (chất đạm, chất béo chưa tiêu hóa hết), nhiễm trùng đường ruột (Clostridium difficile), hoặc mất cân bằng vi sinh đường ruột.
Thay đổi tần suất
Bình thường: 1 - 2 lần/ngày, nhưng dao động 3 lần/ngày - 3 lần/tuần vẫn trong ngưỡng.
Nếu đột ngột tăng lên nhiều lần/ngày, kèm tiêu chảy hoặc cảm giác “chưa hết phân” → có thể liên quan hội chứng ruột kích thích (IBS) hoặc viêm ruột.
Một số trường hợp ít phổ biến cần đặc biệt chú ý:
Người theo chế độ ăn keto (nhiều chất béo, ít carb): thường thấy phân vàng, hơi nhờn hoặc nổi → phản ánh lượng mỡ cao và khả năng hấp thu của ruột.
Người uống bổ sung sắt: phân có thể đen sẫm, nhưng nếu dừng thuốc thì trở lại bình thường → khác với phân đen do xuất huyết.
Người bị dị ứng gluten: khi ăn gluten sẽ thấy phân lỏng, vàng, mùi hôi nặng, kèm đầy bụng → do tổn thương niêm mạc ruột non làm giảm hấp thu chất béo và dưỡng chất.
Màu, hình dạng, mùi, tần suất của phân chính là cách mà cơ thể dùng để báo hiệu tình trạng tiêu hóa và dinh dưỡng, việc quan sát hàng ngày giúp bạn có thể nhận ra cơ thể có đang hấp thu dinh dưỡng tốt hay gặp vấn đề bất thường.
Vì sao nên quan sát:
“Chuông báo sớm”: nếu bạn thấy sự thay đổi kéo dài 2 - 3 ngày mà không rõ nguyên nhân (không phải do ăn uống, thuốc, lối sống) thì đó là dấu hiệu bạn nên chú ý, vì có thể là biểu hiện sớm của một vấn đề sức khỏe.
Nhận biết xu hướng: Quan sát sự thay đổi giúp bạn nhận ra những thói quen ảnh hưởng đến cơ thể. Ví dụ, nước tiểu bình thường trong, sáng màu; nếu đột nhiên đậm hơn thì có thể chỉ là do uống ít nước. Việc theo dõi như vậy giúp bạn điều chỉnh sớm.
Kết hợp với triệu chứng khác: Nước tiểu bất thường nếu đi kèm với các triệu chứng như mệt mỏi, đau bụng, sụt cân, chán ăn và xem xét thêm lịch sử ăn uống, sinh hoạt… sẽ giúp bạn (hoặc bác sĩ) xác định nguyên nhân và chỉ định xét nghiệm phù hợp (ví dụ xét nghiệm máu, siêu âm, kiểm tra chức năng gan thận…).
Lưu ý: Những dấu hiệu này chỉ gợi ý, không phải chẩn đoán chính xác. Để biết chính xác cơ thể đang thiếu hay thừa chất gì, hoặc có nhiễm độc kim loại nặng không, thì bạn cần làm xét nghiệm máu, nước tiểu, phân và được chuyên gia dinh dưỡng hoặc bác sĩ đánh giá.
Lần tới, khi đi vệ sinh, hãy dành vài giây quan sát nhé, vì bạn có thể nhận được tín hiệu sức khỏe quan trọng mà cơ thể đang muốn nhắn gửi đó.
CÁCH THỨC ĐĂNG KÝ:
Gửi email đến địa chỉ: joinandjoyproject@gmail.com
Nhắn tin trực tiếp: https://www.instagram.com/join_and_joy/